Selfie z Marszałkiem

Zamiast wstępu

Słowo „pomnik” pochodzi od słowa „pamiętać” (łatwiejsze dla ucha jest odniesienie do staropolskiej formy „pomnieć”). Pomniki upamiętniają wydarzenia albo ludzi. Przypominają o tym, co ważne. Służą różnym narracjom, czasem ogólnonarodowym, czasem lokalnym. Pierwszy tekst, który zamieszczam na tym blogu, dotyczy dwóch lokalnych pomników. Dwa pomniki Józefa Piłsudskiego. Powstały w różnych epokach. Każdy z nich  opowiada o swojej epoce.

Pomnik Józefa Piłsudskiego, Stary Wawer, ulica Płowiecka 77

Pomnik odsłonięto w roku 1930. Mijała dziesiąta rocznica bitwy warszawskiej. Pomnik powstał w odległości kilku kilometrów od terenów walk polsko-radzieckich, położonych na wschodnich przedpolach Warszawy. Eksponuje postać Piłsudskiego. Upamiętnia również trzech mieszkańców Wawra, poległych w zmaganiach z bolszewikami. Jego zasadniczym elementem jest obelisk, na którym umieszczono postać orła, medalion z profilem marszałka Polski i trzy tablice z inskrypcjami. W uroczystości  odsłonięcia pomnika uczestniczyli Józef Piłsudski oraz jego druga żona, Aleksandra. Przemawiał pisarz Wacław Sieroszewski.  

Pomnik przetrwał niemiecką okupację. Nie przetrwał natomiast władzy ludowej. W 1948 r. specjalna ekipa zniszczyła orła, medalion i tablice. Przewrócono cokół i przysypano go ziemią. Elementy metalowe ocalił i zakopał w swym ogródku jeden z mieszkańców Wawra.

W listopadzie 1981 roku studenci z Niezależnego Zrzeszenia Studentów odsłonili i udostępnili ludziom przewrócony pomnik. W 1989 roku powołano Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Wawrze. W listopadzie 1991 roku, w obecności wnuka Józefa Piłsudskiego, Krzysztofa Jaraczewskiego, doszło do ponownego odsłonięcia monumentu. Ten pomnik, upamiętniając historię, sam przeszedł dramatyczne koleje losu.

Pomnik Józefa Piłsudskiego, Sulejówek, ulica Ignacego Jana Paderewskiego 94

Odsłonięto go w czerwcu 2010 r. Jest zlokalizowany w pobliżu willi „Milusin”, w której Józef Piłsudski spędził trzy trudne lata swego życia, bezpośrednio przed przewrotem majowym. Przedstawia marszałka Polski wraz z córkami. Twórca niepodległości siedzi w fotelu. Ubrany jest w galowy mundur. Wspiera się na szabli. Na poręczy fotela wisi słynna czapka „maciejówka”. Obok ławki stoi starsza córka (Wanda). Trzyma w ręku lalkę. Młodsza córka (Jadwiga) siedzi na ławce. Trzyma w ręku model samolotu. Autor pomnika nazwał go „Lekcją historii”. Z czasem do pomnika przylgnęła nazwa „Ławeczki Piłsudskiego”. O jego budowie postanowiła Rada Miejska Sulejówka w roku 2008. Pieniądze pochodziły ze składek mieszkańców oraz z dotacji. Ten pomnik nie ma jeszcze własnej historii. Przyszłość przed nim.  

Dwa pomniki, dwie opowieści

Pomnik w Starym Wawrze umieszczono na piedestale. Ten zabieg tworzy dystans wobec obserwatora. Narracja pomnika jest oficjalna. Zawiera obrazy typowe dla sfery publicznej. Odwołuje się do narodowych symboli. Ukazuje bohatera narodowego jako osobę wyjątkową. Postać bohatera podlega w tym upamiętnieniu heroizacji.

Pomnik z Sulejówka nie jest ustawiony na piedestale. Dystans wobec obserwatora uległ dzięki  temu skróceniu. Monument operuje obrazami charakterystycznymi dla sfery prywatnej. Odnosi się do realiów życia codziennego. Bohater narodowy jawi się tu zwyczajnie, jak wszyscy inni ludzie. Sposób, w jaki go zaprezentowano, umożliwia fraternizację.

Co pomnik mówi o swej epoce?

Zastanawiając się nad tym pytaniem, warto zwrócić uwagę na chronologię obu upamiętnień.

Pomnik w Starym Wawrze powstał w okresie II Rzeczpospolitej, a dokładniej w czasach rządów autorytarnych (1926-1939). Propaganda podkreślała wtedy znaczącą rolę Józefa Piłsudskiego w procesie odbudowy polskiej państwowości, kreując podstawy jego kultu. W wychowaniu dominował model patriotyczny. Postać twórcy Legionów Polskich świetnie pasowała tu jako wzorzec oraz obiekt czci i szacunku.

Pomnik w Sulejówku można uznać za dziecko III Rzeczpospolitej. Narodził się w czasach „ciepłej wody w kranie” czyli pod rządami Platformy Obywatelskiej. Oficjalna propaganda rezygnowała wtedy z heroizacji bohaterów. Dominował model wychowania obywatelskiego. Ważne stały się zachowania zbiorowości, a nie jednostek. W przypadku tego pomnika istotnym uwarunkowaniem wydaje się być również chwyt z repertuaru przemysłu turystycznego: selfie z siedzącym na ławeczce marszałkiem miało się stać i stało się lokalną atrakcją turystyczną. 

Zamiast zakończenia

Kolejne pokolenia Polaków upamiętniają postać twórcy polskiej niepodległości. Zmienia się koncepcja miejsc tej pamięci, przeobrażeniom podlegają ich formy. Na te zmiany wpływa z całą pewnością powiązanie zbiorowej (w tym przypadku lokalnej) pamięci z potrzebami państwa i społeczeństwa albo precyzyjniej: z potrzebami elit narodowych i lokalnych. Swoją rolę odgrywa nieustająca ewolucja wizji przeszłości i obecność tej wizji w społecznej komunikacji. Pewną stałą jest natomiast nieobecność w upamiętnieniach takich wątków z życiorysu Piłsudskiego, jak działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, akcje bojowe przeciw rosyjskim dygnitarzom, akcje ekspropriacyjne, przewrót majowy i rządy autorytarne. Można przyjąć że w czasach II i III RP były/są niewygodne. Czy przyjdzie kiedyś czas na ich wyeksponowanie?

Fotografie pochodzą z Wikipedii (autorzy: Dariusz Kowalczyk i Henryk Kotowski) oraz ze strony Turystyka 360.